در ابتدا با انواع بیمارستان و مراکز سلامت‌محور و طبقه‌بندی‌های آن آشنا خواهیم شد. سپس، به این سؤال که فضاهای بیمارستانی شامل چه فضاهای تشخیصی و درمانی هستند پاسخ داده خواهد شد. در گام دوم نیز، بخش‌ها، واحدها و گروه‌بندی‌های آن معرفی خواهند شد. در انتها، واژگان تخصصی به کار رفته در مقاله به همراه منابع معتبری که به آن استناد کرده‌ایم را مورد بررسی قرار خواهیم داد تا در صورت تمایل به مطالعه بیشتر، به راحتی آدرس دهی شده و قابل دسترس باشند.
شکل ۱: فلوچارت آنچه در این مقاله آموزشی به آن پرداخته شده است
مراکز سلامت‌محور، نهادهای اجتماعی بوروکراتیک و متخصصی هستند که جایگاه قابل توجهی در نظام سلامت دارند. نوع مراجعین و ماهیت خدمات این سازمان‌ها ایجاب میکند که یک سیستم هدفمند برای برنامه‌ریزی، بهبود و ارزشیابی کیفیت خدمات پزشکی، درمانی، تشخیصی و مراقبتی ایجاد شود. دولت‌ها نقش بارزی در حاکمیت نظام سلامت از طریق سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی راهبردی، تولیت و کنترل ایفا می‌کنند. با توجه به ساختار و فرهنگ کشور، سازمان‌های مختلف دولتی و خصوصی درگیر تأمین مالی و ارائه خدمات سلامت هستند. کنترل سازمان‌های بهداشتی و درمانی و خدمات سلامت ارائه شده، وظیفه اصلی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی هر کشور است.
به گزارش موپنا در کشور ما مسئولیت رسیدگی به امور اشاره شده در استان‌ها، بر عهده دانشگاه‌های علوم پزشکی است. فرآیند کنترل از طریق مکانیسم‌های مختلفی نظیر بازرسی دوره‌ای و موردی، نظارت، پایش، ممیزی، ارزیابی، ارزشیابی، اعتباربخشی و غیره انجام می‌شود. مراکز سلامت‌محور شامل مطب‌ها، درمانگاه‌ها، مجتمع‌های بهداشتی، مؤسسات حرف پزشکی و بیمارستان‌ها هستند. بیمارستان به عنوان اصلی‌ترین و پیچیده‌ترین مرکز سلامت‌محور در واقع یک مؤسسه پزشکی است که با استفاده از امکانات تشخیصی، درمانی، بهداشتی، آموزشی و پژوهشی به منظور درمان و بهبود بیماران بستری و سرپایی خدمات‌رسانی میکند.
بیمارستان مهمترین واحد ارائه‌دهنده خدمات در شبکه درمانی و نظام سلامت کشور است و دارای حداقل ۳۲ تخت بستری است. لازم به ذکر است به واحدهایی که تعداد تخت‌های آن‌ها کمتر از این تعداد باشد و خدمات بستری آن‌ها به‌صورت موقت ارائه شود مراکز درمان بستر با سطح یک گفته می‌شود. به طورکلی مأموریت و رسالت بیمارستان‌ها در قالب چهار گروه اصلی شامل خدمات درمانی، خدمات بهداشتی، خدمات آموزشی و خدمات پژوهشی طبقه‌بندی می‌شوند و از جنبه‌های مختلف به شرح ذیل قابل گروه‌بندی هستند.
بیمارستان آموزشی و تحقیقاتی: در این نوع بیمارستان‌ها، علاوه بر معالجه بیماران، به آموزش متخصصین و دانشجویان علوم پزشکی پرداخته می‌شود. بیمارستان‌های وابسته به دانشگاه‌های علوم پزشکی تبریز نظیر مرکز آموزشی، درمانی و تحقیقاتی امام رضا (ع) تبریز و مرکز آموزشی و درمانی شهید مدنی تبریز از جمله این بیمارستان‌ها هستند.
بیمارستان غیر آموزشی: در این نوع بیمارستان‌ها، تنها به معالجه و مراقبت از بیماران پرداخته می‌شود. برخی از بیمارستان‌های خصوصی یا بیمارستان‌های خاص، نظیر بیمارستان بهبود تبریز و بیمارستان فجر تبریز از این نوع هستند.
بیمارستان دولتی: این نوع بیمارستان‌ها تحت پوشش سازمان‌های دولتی هستند. بیمارستان‌های تحت پوشش دانشگاه‌های علوم پزشکی، سازمان تأمین اجتماعی، ارتش، وزارت نفت و غیره در زمره بیمارستان‌های دولتی قرار دارند.
بیمارستان خصوصی: این بیمارستان‌ها توسط چندین سهام‌دار با سرمایه شخصی، تأسیس و راه‌اندازی می‌شوند؛ به عنوان نمونه می‌توان به بیمارستان‌های نور نجات تبریز و بیمارستان شمس تبریز اشاره کرد.
بیمارستان غیرانتفاعی (خیریه): این نوع بیمارستان‌ها توسط افراد خیر و نیکوکار ساخته می‌شوند. این‌گونه بیمارستان‌ها ممکن است به دولت واگذار شوند یا اینکه افراد خیر با چند نفر سرمایه‌دار، بیمارستان را اداره کنند و بخشی از هزینه‌های بیمارستانی از بیماران دریافت شود و مابقی هزینه‌ها توسط افراد خیر پرداخت شود؛ به عنوان نمونه می‌توان به بیمارستان کلیوی امیرالمؤمنین (ع) تبریز و بیمارستان کودکان مردانی آذر تبریز اشاره کرد.
بیمارستان عمومی: در این نوع بیمارستان‌ها انواع مختلف بیماری‌ها درمان شده و به طور کلی دارای بخش‌های داخلی، جراحی، کودکان، زنان و زایمان هستند.
بیمارستان تخصصی: در این نوع بیمارستان‌ها نوع خاصی از بیماری‌ها یا گروه‌های خاصی از جمعیت درمان می‌شوند. بیمارستان تخصصی چشم علوی تبریز یا بیمارستان تخصصی کودکان تبریز در این گروه جای دارند.
بیمارستان شهرستانی: این بیمارستان‌ها که اولین سطح دسترسی افراد به خدمات بستری هستند و حداقل دارای چهار بخش اصلی (داخلی، جراحی، اطفال، زنان و زایمان) و بخش اورژانس هستند؛ سطح ۲ و شامل ۳۲ تا ۹۶ تخت است.
بیمارستان ناحیه‌ای: این بیمارستان‌ها علاوه بر چهار بخش اصلی (داخلی، جراحی، اطفال، زنان و زایمان) شامل حداقل بخش نوزادان و بخش اورژانس نیز هستند؛ سطح ۳ و شامل ۹۶ تا ۳۰۰ تخت می‌شوند.
بیمارستان منطقه‌ای: این نوع بیمارستان‌ها علاوه بر چهار بخش اصلی (داخلی، جراحی، اطفال، زنان و زایمان) دارای بخش‌های اورژانس، نوزادان، کودکان و غیره هستند. خدمات پاراکلینیکی نیز در سطح بالایی در این بیمارستان‌ها وجود دارد و در مراکز استان‌ها تأسیس می‌شوند؛ سطح ۴ و شامل ۳۰۰ تا ۶۰۰ تخت هستند.
بیمارستان قطبی: این بیمارستان‌ها به صورت مراکز درمانی فوق تخصصی تحت پوشش دانشگاه‌های علوم پزشکی تیپ یک به چندین استان مجاور خدمات می‌دهند؛ سطح ۵ و شامل ۶۰۰ تا ۸۰۰ تخت هستند.
بیمارستان کشوری: این بیمارستان‌ها از جمله مراکز درمانی فوق تخصصی نادر هستند که خدمات منحصر به فردی ارائه می‌کنند؛ سطح ۶ و شامل ۸۰۰ تا ۱۰۰ تخت هستند.
طبقه‌بندی دیگری از بیمارستان وجود دارد که با عنوان بیمارستان‌های حاد و مزمن معرفی می‌شوند. به بیمارستان‌هایی که مخصوص بیماری‌های حاد هستند و معمولاً دوره کوتاهی دارند، بیمارستان حاد می‌گویند. بیمارستان‌هایی که برای درمان بیماری‌های مزمن مانند سرطان‌ها تأسیس شده‌اند و نیاز به بستری طولانی‌مدت در آن‌ها وجود دارد، مانند بیمارستان شهید قاضی تبریز، از جمله بیمارستان‌های مزمن هستند.
جدول – گروه بندى برخى بیمارستان‌هاى استان آذربایجان شرقى
به گزارش موپنا، بیمارستان‌ها از لحاظ معماری و نمای بیرونی به الگوهای مختلفی نظیر منشوری، استوانه‌ای، U شکل، H شکل، L شکل، شعاعی، خطی، مرکزی، جزیره‌ای، خوشه‌ای و غیره طبقه‌بندی می‌شوند که متناسب با نوع خدمات، حجم خدمات، سطح خدمات، شرایط اقلیمی، بیمار دهی منطقه و بسیاری از عوامل مرتبط طراحی و ساخته می‌شوند. ورودی‌های ساختمان بیمارستان‌ها معمولاً شامل ورودی اصلی، ورودی اورژانس، ورودی درمانگاه، ورودی پشتیانی، ورودی فرعی نظیر ورودی بلوک زایمان، ورودی کارکنان یا مدیران، ورودی ملاقات‌کنندگان و غیره می‌شوند. از طرفی، از جمله بخش‌های قابل توجه در ساختمان بیمارستان‌ها برای مهندسان پزشک و مشاوران تجهیز، نحوه استقرار و چیدمان بخش‌ها، واحدها، اتاق‌ها و نیز تمامی تجهیزات پزشکی، هتلینگ، خدماتی، انفورماتیک در ساختار داخلی بیمارستان است. به عبارتی، به طور کلی می‌توان فضاهای بیمارستانی را به پنج گروه اصلی به شرح ذیل طبقه‌بندی کرد.
فضاهای مراقبتی و بستری: بخش‌های بستری عادی، بستری ویژه، داخلی زنان و مردان، بیماران خاص (دیالیز) و غیره.
فضاهای تشخیصی: بخش‌های تصویربرداری، رادیولوژی، سونوگرافی، ماموگرافی، آندوسکوپی، آزمایشگاهی و غیره.
فضاهای درمانی: بخش‌های رادیوتراپی، اعمال جراحی، اتاق‌های عمل، واحد CPR، اتاق دندانپزشکی، اورژانس تروما و غیره.
فضاهای مهندسی: واحد مهندسی بالینی (تجهیزات پزشکی)، واحد تأسیسات (الکتریکی و مکانیکی)، واحد فناوری اطلاعات سلامت، واحد رایانه و فناوری اطلاعات، واحد عمرانی، واحد بهداشت محیط و غیره.فضاهای اداری، مالی، پشتیبانی و خدماتی: واحدهای کاخداری، چهارگانه (استریلیزاسیون، آشپزخانه، رختشوی‌خانه، سردخانه مواد غذایی)، مالی، مدیریتی و غیره.
نکته: برخی از بخش‌ها در بیمارستان وجود دارند که به صورت مشترک شامل چندین فضا می‌شوند. از جمله این بخش‌ها می‌توان به بخش اورژانس، بخش بلوک زایمان، بخش دیالیز و غیره اشاره کرد که ماهیت مراقبتی، درمانی و بستری دارند، در اورژانس حتی فرآیندهای تشخیصی نیز انجام می‌شود.
در واقع بخش‌های بیمارستانی به صورت تفکیک‌شده به سه دسته «با رسیدگی بالا»، «با رسیدگی متوسط» و «با رسیدگی پایین» طبقه‌بندی می‌شوند.
بخش‌های با رسیدگی بالا (پرخطر)، شامل بخش‌های اورژانس، بستری ویژه و اعمال جراحی هستند که شدت رسیدگی به تجهیزات پزشکی موجود در بخش، بالا است و در صورت هرگونه خطای کوچک و قصور در امور، امکان مرگ بیمار وجود دارد. در نتیجه، یکی از وظایف مهم واحد تجهیزات پزشکی بیمارستان، مراجعه و رسیدگی مستمر و مداوم به تجهیزات و ملزومات پزشکی این بخش‌ها از نظر صحت و دقت عملکرد، ایمنی الکتریکی و مکانیکی، کالیبراسیون و کنترل کیفی، نگهداری پیشگیرانه و اصلاحی است.
بخش‌های با رسیدگی متوسط (خطرناک)، شامل بخش‌های بیماران خاص (دیالیز، هموفیلی، تالاسمی، شیمی درمانی و غیره)، آزمایشگاه تشخیص طبی، زنان و زایمان، تصویربرداری تشخیصی، گازهای طبی (اکسیژن)، رادیوتراپی و پزشکی هسته‌ای هستند. شدت رسیدگی به تجهیزات پزشکی موجود در بخش متوسط است و در صورت هرگونه سهل‌انگاری در اجرای صحیح امور، تلفات جبران ناپذیری رخ خواهد داد. در نتیجه، مهندسین پزشکی مستقر در بیمارستان، لازم است توجه ویژه‌ای (به نسبت کمتر از بخش‌های پرخطر)، به این بخش‌ها داشته باشند.
بخش‌های با رسیدگی پایین (کم‌خطر)، شامل بخش‌های بستری عادی، تصویربرداری اولتراسوند، فیزیوتراپی و توانبخشی، درمانگاه، چهارگانه، پشتیبانی، مهندسی، اداری، مالی و خدماتی هستند که از شدت سطح رسیدگی پایین‌تری نسبت به بخش‌های دیگر برخوردارند. اما نکته‌ای که قابل توجه است، مسئولیت حساس و سنگین واحد تجهیزات پزشکی در فعال نگه داشتن دستگاه‌های پزشکی موجود در بیمارستان است.
در حقیقت، نبود تجربه و تخصص کافی در این واحد، به عنوان واحد مهندسی در بخش پشتیبانی بیمارستان، منجر به مرگ بیمار شده و خسارات جدی و جبران‌ناپذیری به سیستم سلامت وارد میکند. گرچه، در سیستم و سازمان‌های سلامت‌محور مستقر در کشور، این واحد، از جایگاه مناسبی برخوردار نیست و همین امر، موجب جدی نگرفتن موضوع و ایجاد اختلاف سنگین در میان واحدها، کادرهای شاغل و مسئولین بیمارستان شده است.
پس از آشنایی با بیمارستان و فضاهای داخلی و خارجی آن، نوبت به بررسی بخش‌های پرخطر، خطرناک و کم خطر بیمارستانی با تجهیزات پزشکی مستقر در آن می‌رسد که در مقاله بعدی به صورت مفصل به آن پرداخته خواهد شد.
محمدرضا سرایی، مدیریت تجهیزات پزشکی، معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی تبریز؛ صبا رحمانی، واحد تجهیزات پزشکی بیمارستان فجر، دانشگاه علوم پزشکی ارومیه؛ زانکو عبدالله پور، کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی، دانشگاه تبریز
منابع علمی استناد شده:
۱) Hospital Equipping and Development Standard. Taghizadiye, A, Saraei, M.R. & et al., Tabriz: Tabriz University of Medical Sciences (Pezhvak Alborz), ۲۰۱۸, ۲۲۷ Pages, ISBN: ۹۷۸-۶۲۲-۶۰۲۱-۰۱-۲.
این منبع، کتاب استاندارد تجهیز و توسعه بیمارستان است که نویسندگان آن (دکتر علی تقی زادیه، مهندس محمدرضا سرایی و همکاران) در ۵ فصل به‌صورت جامع، به جوانب آنچه یک کارشناس تجهیزات پزشکی، دانشجو یا فارغ‌التحصیل مهندسی پزشکی در بدو ورود به محیط کاری باید بداند و اینکه چطور می‌توان یک بیمارستان ۵۴۰ تختخوابی را تجهیز کرد، می‌پردازد. این منبع توسط دانشگاه علوم پزشکی تبریز در سال ۱۳۹۷ تألیف و عرضه شده است. در حقیقت در حوزه تجهیز و توسعه بیمارستان‌ها تاکنون تنها سه منبع به ترتیب اولویت در کشور منتشر شده‌اند که مجموعه کتاب‌های ۱۴ جلدی استانداردهای برنامه‌ریزی و طراحی بیمارستان ایمن متعلق به وزارت بهداشت (نشر سمت) مرجع اصلی است و کتاب استاندارد تجهیز و توسعه بیمارستان (نشر دانشگاه علوم پزشکی تبریز) و کتاب اصول طراحی، توسعه و تجهیز بیمارستان (نشر آوای قلم) دو منبع دیگر هستند. سایر منابع موجود در کشور، در خصوص اصول عملکرد، نحوه کاربرد و مبانی نگهداشت تجهیزات پزشکی بحث می‌کنند.
۲) MOHME. General Requirements. Standards for Planning and Design of Safe Hospital. Tehran: MOHME, ۲۰۱۳.
این منبع، جلد ۶ از مجموعه کتاب‌های ۱۴ جلدی استانداردهای برنامه‌ریزی و طراحی بیمارستان ایمن متعلق به وزارت بهداشت (نشر سمت) است که در چهار فصل تدوین و تألیف شده است. در فصل اول کتاب به ساختارهای معماری و الزامات فیزیکی به همراه چیدمان تجهیزات بیمارستانی به‌خصوص دستگاه‌های پزشکی پرداخته‌شده است. در فصل دوم، تجهیزات پزشکی موردنیاز واحدها و اتاق‌های بخش اورژانس موردبحث و بررسی قرارگرفته است، در فصول سوم و چهارم انتهایی، الزامات و زیرساخت‌های تأسیساتی الکتریکی و مکانیکی به‌صورت جامع و گسترده تعریف شده است.
۳) Iran Hospital Accreditation System. Mosadeghrad, AM. ۲۰۱۶, Iran Journal of Public Health, p.۸۳۷
۴) Investigation of Hospitals Management Challenges: A Qualitative Study in Shiraz Hospitals. Barati, O, et al. ۲۰۱۶, Sadra Medical Science, pp. ۱۴۹-۱۶۰.
